Looking back from the future

U leest hieronder hun bijdrage

In maart 2017 nam de Rijksoverheid vier grensverleggende besluiten die de maatschappelijke toekomst en de context van ons leven mede zullen bepalen. Twee besluiten gaan over ingrijpen in ongeboren menselijk leven; de andere twee gaan over zelfsturing in vervoer.

Deze besluiten hebben iets gemeenschappelijks in die zin dat ze het ethisch en juridisch kader van de samenleving verleggen. Ingrijpen in nog ongeboren leven raakt de directe levenssfeer van ieder persoonlijk, de vervoersvragen zijn meer van invloed op de logistieke cirkel om ons heen. De vraag die wij willen voorleggen, is of wij als burgers in een samenleving, voldoende zicht hebben op de effecten van deze maatregelen? Ingrijpen in de directe persoonlijke levenssfeer is ingrijpen in het leven zelf en daarmee komt het individu voor nieuwe problemen, vragen en verantwoordelijkheden te staan.

DNA-editing en foetussen kweken

Sinds 2002 is het in Nederland verboden menselijke embryo’s voor louter wetenschappelijke doeleinden te creëren. Minister Schippers wil echter de desbetreffende Embryowet bij ‘koninklijk besluit’ wijzigen, dat wil zeggen zonder inspraak van het parlement. Als gevolg daarvan zetten we een stap in de richting van het Britse embryobeleid. Daar worden embryo’s inmiddels al gecreëerd door middel van therapeutisch klonen en door combinatie van menselijk met dierlijk materiaal.

In NL mogen er in de toekomst embryo’s worden gekweekt ten behoeve van wetenschappelijk onderzoek. Hiermee wordt een principiële grens overschreden. Er ontstaat een nieuw ‘soort’ menselijk leven, dat uitsluitend voor wetenschappelijke productie is bedoeld en dat uitsluitend instrumentele waarde vertegenwoordigd.

Daarnaast mag men in de toekomst ook DNA van ongeboren baby’s tijdens de zwangerschap corrigeren bij gebleken gebreken. Hiermee wordt ook de route naar designer-baby’s ingeslagen. Op de loer liggen dan wel de zeer omstreden eugenetica-principes. Die kant wil toch niemand op?

Gaan we het Britse voorbeeld van de NHS volgen, die DNA editing met CRISPR-Cas 9 bejubeld en medische gegevens uitwisselt met Google DeepMind? Wat is de invloedssfeer van partijen als Alphabet (holding Google) en Microsoft die honderden miljoenen investeren in CRISP-Cas9? Om van de farmaceutische industrie met als vaandeldrager Bayer nog maar te zwijgen.

Bij sleutelen aan DNA gaat het om direct ingrijpen in menselijk leven. Het zal onze opvattingen hierover direct beïnvloeden. Bij veranderingen in o.a. zelfsturing in vervoer worden menselijke functies overgedragen aan machines. Daarmee verliest de mens een deel van zijn autonomie en mogelijkerwijs zijn kunde. 

Zelfsturing van auto’s en treinen 

De andere twee besluiten bevinden zich op het vlak van logistiek en vervoer; in casu de omarming van de zelfrijdende- en sturende auto’s en treinen. Rijkswaterstaat heeft langs alle A en N wegen glasvezel neergelegd om het verkeer te kunnen detecteren en te gaan geleiden. Alle nieuwe auto’s dienen vanaf 2018 internetverbinding te hebben.

Proeven met zelfsturende soort auto’s gaan in Brabant op korte termijn van start. ‘De samenleving’ beschouwt deze ontwikkeling kennelijk als onvermijdelijk en ziet het concept ‘zelfrijdend’ als een oplossing voor van alles maar in eerste instantie voor de steden die de autodichtheid niet meer aankunnen.

Wat men met die ‘proeven’ beoogt is onduidelijk. Waarom is er geen enkel rapport over de maatschappelijke impact van deze ontwikkeling? Hoe komt dit? Hoe komt het dat kennelijk niemand eraan denkt dit soort adviezen in te winnen terwijl dit bij andere praktische ontwikkelingen, zoals nieuwe woonwijken en nieuwe wegen, heel gebruikelijk is. Waarom ontbreekt er een advies van het Sociaal Cultureel Planbureau of het Planbureau voor de Leefomgeving?

Zou zo’n advies op basis van een grondige studie niet verhelderend kunnen werken? Wie zou de burger juridisch kunnen aanspreken op effecten van deze proeven? De verantwoordelijkheid ligt in eerste instantie bij de minister, die nu juist vertrekt. Kortom, het juridisch kader ontbreekt vrijwel volledig. Sterker nog, deze proef kan alleen worden uitgevoerd als de Rijksdienst voor het Wegverkeer ontheffing verleend van het bestaande juridisch kader.

Hoe gaan we om met verzekeringen, arbeidsmarktconsequenties, de verplichting tot het hebben van een rijbewijs? De lijst van onbesproken (juridische) consequenties is lang, te lang. Snappen we dat auto’s gewoon drones worden met ergens een knop om het gehele verkeer aan en uit te zetten?

Kunnen diezelfde auto’s over een paar jaar worden gebruikt als mobiele surveillance camera’s ten behoeve van crowd control en opsporing? Hoe gaan we om met de macht die het eigenaarschap over dit mobiliteitssysteem met zich brengt? Google en Uber staan in de startblokken om de West Europese mobiliteit te regelen, de lobbyisten maken overuren. Ook hier is er sprake van een (sterke en dubieuze) invloedssfeer van zwaar investerende multinationals.

Wie is straks in charge? 

Deze besluiten hebben met elkaar gemeen dat ze door de nieuwe condition technologique mogelijk worden zonder dat de overheid zich realiseert dat ze op een terrein liggen waarin de overheid feitelijk onbewust onbekwaam is. Dat is kwalijk en ze getuigen van een grote mate van naïviteit. Deze besluiten zijn genomen om praktische problemen rond kwaliteit van leven en kosten van de gezondheidszorg alsook de problemen met verkeersveiligheid en filedruk op te lossen. Daar is niets op tegen maar iets meer aandacht voor de langere termijn zou geen kwaad kunnen. Het is niet de vraag óf ze nieuwe problemen zullen veroorzaken, maar tot wélke nieuwe maatschappelijke normen en daarmee nieuwe conflicten ze zullen leiden.

In feite vragen deze besluiten immers om een herbezinning door de samenleving op de grote filosofische vragen. Wie ben ik, wat mag ik, hoe sta ik ten opzichte van de bron van het leven? Mag ik voor “God” spelen? Tegelijkertijd wordt de samenleving buitenspel gezet, want de vraag is wie er eigenlijk ‘in charge’ is.

Vanuit een commercieel perspectief is DNA-editing natuurlijk booming business, maar het is in feite een ethisch vraagstuk. Wanneer gaat de samenleving geen afwijkende kinderen meer accepteren? Hoe gaan we om met financiële solidariteit in de samenleving, als ieder zelf verantwoordelijk wordt voor zijn keuzes die je voorheen niet had. Wordt het dadelijk niet impliciet verplicht gesteld om DNA te editen omdat we anders de samenleving of overheid op kosten jagen? Vinden we dit ethisch (on) acceptabel? Moet ik straks op mijn eerste date al de DNA match checken of laten checken.

Volop nieuwe gespreksthema’s voor de eerste date dus? Hebben we deze vragen nu echt breed maatschappelijk geadresseerd? Is er sprake van consensus, een acceptabel antwoord?

Handrem 

Hoe kan de burger zich verweren tegen New Tech als iedereen die tegendruk moet geven narcistisch verliefd lijkt te zijn op diezelfde ontwikkelingen die gebracht worden in het belang van het land. De afweging van collectieve en individuele voor- en nadelen lijkt nauwelijks gemaakt te worden. Wie oefent toezicht uit en bij wie kan de burger terecht met zijn nieuw opgeroepen problemen?

Centrale vraag rond deze vier besluiten is wat ons betreft; wie oefent het toezicht uit, wie weegt algemene en individuele belangen af en bij wie kan de burger terecht met problemen. “Who will guard the guards themselves?”

Is deze toekomst bovendien wel zo nastrevenswaardig? De New Tech World versnelt en is er vooral voor techondernemingen, van een handrem voor de burger is vooralsnog geen sprake. De collectieve nadelen lijken geen rol te spelen ten opzichte van de individuele belang van enkele ondernemingen. Deze afweging vindt in ieder geval nu niet plaats. Zou die niet alsnog georganiseerd moeten worden? 

Natuurlijk is het voor het individu geweldig dat we meer vat en inzichten verkrijgen op ons DNA en dat wellicht veel menselijk verdriet voorkomen kan worden. Dat staat buiten kijf. De vraag is echter of wat goed is voor de enkeling ook goed is voor een hele samenleving. Als je antwoorden op de nieuwe problemen bij wet vastlegt, verklaar je voor iedere burger deze oplossing als norm. En het is de vraag of dat zinvol is in alle gevallen?

Waar is het antwoord op deze vraag institutioneel verankerd? In het geval van het manipuleren van DNA leidt de oplossing voor individuele gevallen wellicht tot sociale druk voor allen. Ook de introductie van de zelfsturende auto heeft diepgaande maatschappelijke gevolgen die amper geïnventariseerd lijken te zijn.

Wij pleiten ervoor dat voorafgaand aan de uitwerking van bovenstaande besluiten afstand gedaan wordt van het standpunt dat het onvermijdelijk is dat nieuwe technologie wordt ingevoerd. Dit zogenaamde ‘Inevitablism’ is misplaatst en doet geen recht aan de enorme collectieve gevolgen.

Ook deze brede maatschappelijke gevolgen zouden in het adoptieproces moeten worden betrokken en secuur onder de loep genomen moeten worden door de verschillende bestaande adviesorganen. Deze wereld vraagt in ieder geval om bewust kiezende en geïnformeerde burgers die zijn, haar of hun leven zoveel mogelijk in eigen hand willen hebben en houden.

Looking Back from the Future. Wellicht moeten we veel beter begrijpen in welke toekomst we terecht komen als we dit soort context bepalende besluiten nemen. The future is now.